محمد معین مظفری

محمد معین مظفری، فرهنگ‌نویس و پژوهشگر زبان فارسی

محمد معین مظفری (۹ اردیبهشت ۱۲۹۷ – ۱۳ تیر ۱۳۵۰) در محله زرجوب شهر رشت به دنیا آمد و پدرش، شیخ ابولقاسم، از روحانیون مشهور این شهر بود. معین تحصیلات خود را تا دکترای زبان و ادبیات فارسی ادامه داد و در سال ۱۳۲۱ با مهین امیرجاهد ازدواج کرد. ثمره این ازدواج چهار فرزند به نام‌های مهدخت، همایون، پیروز و پریچهر بود، که همسر ایشان، مهین امیرجاهد در ۸ آذر ۱۳۹۲ درگذشت.

دکتر معین به طور کامل به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، عربی و آلمانی مسلط بود. علاوه بر آن، دانش قابل توجهی در زبان‌های باستانی فارسی، اوستایی و پهلوی داشت و با برخی لهجه‌های محلی نیز آشنایی خوبی داشت.

فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی دکتر محمد معین

دکتر محمد معین پس از گذراندن شش ماه در دانشکده افسری و خدمت کوتاه در ارتش، در مهر ۱۳۱۴ به تدریس در دبیرستان شاهپور اهواز مشغول شد و ریاست دانشسرای شبانه‌روزی اهواز را برعهده گرفت. همزمان در هیئت تحقیق اوقاف و ریاست پیشاهنگی و تربیت بدنی استان فعالیت می‌کرد و از طریق مکاتبه با آموزشگاه روان‌شناسی بروکسل، زیر نظر روان‌شناس Elmer Knowles، با شاخه‌های روان‌شناسی عملی مانند: خط‌شناسی، قیافه‌شناسی و مغزشناسی آشنا شد.

دکتر محمد معین در سال ۱۳۱۸ به تهران منتقل شد، که همزمان معاونت و کفالت اداره دانشسراها در وزارت فرهنگ را برعهده داشت و برای دکترای ادبیات فارسی در دانشگاه تهران ثبت‌نام کرد. او پس از دفاع از پایان‌نامه «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی» در شهریور ۱۳۲۱، به عنوان نخستین فارغ‌التحصیل دکترای ادبیات فارسی در ایران شناخته شد و سپس به تدریج به مقام دانشیاری و استادی کرسی «تحقیق در متون ادبی» رسید.

از سال ۱۳۲۴ با پروفسور هانری کربن در تصحیح و نقد متون فلسفی و عرفانی فارسی و عربی همکاری نمود، که منجر به انتشار مجموعه‌ای از آثار فارسی و عربی شد.

در تابستان ۱۳۳۷ به عضویت فرهنگستان ایران درآمد و این عضویت در پاییز ۱۳۴۰ تمدید شد. همان سال، دانشگاه پنجاب پاکستان او را به عنوان «استاد ممتحن خارجی» برای ارزیابی رساله‌های دکترا انتخاب کرد. در آذر ۱۳۳۸، نیما یوشیج بدون دیدار مستقیم، دکتر معین را وصی خود برای بررسی و انتشار اشعارش قرار داد. همچنین از ۹ تا ۱۵ شهریور ۱۳۴۵، ریاست کمیسیون ادبیات کنگره جهانی ایران‌شناسان را برعهده داشت.

جوایز محمد معین مظفری

دکتر معین در سال ۱۳۳۳، برای تصحیح و انتشار کتاب «جامع الحکمتین» ناصر خسرو، که پیش‌تر با همکاری هانری کربن منتشر کرده بود، از سوی فرهنگستان کتیبه‌ شناسی و ادبیات فرانسه مورد تقدیر قرار گرفت و جایزه دریافت کرد.

او در طول مسیر علمی خود، موفق به دریافت چندین نشان و جایزه از جمله: نشان درجه سوم علمی (۱۳۱۶)، نشان درجه دوم علمی (۱۳۲۱)، نشان درجه دوم سپاس (۱۳۲۷)، جایزه Tamhour از فرهنگستان کتیبه‌شناسی فرانسه (۱۳۲۱) و نشان عالی «هنر و ادب» از دولت فرانسه در سال ۱۳۴۰ شد.

آثار دکتر محمد معین

محمد معین مظفری، پژوهشگر برجسته زبان و ادبیات فارسی، از سال ۱۳۲۵ در تدوین لغت‌نامه دهخدا همکاری کرد و بعدها ریاست امور علمی این سازمان را بر عهده گرفت. مهم‌ترین اثر او فرهنگ فارسی معین است، که در ۶ جلد و ۷۹۵۶ صفحه منتشر شد و شامل واژگان فارسی، ترکیبات عربی و واژگان اروپایی است.

علاوه بر تألیف، دکتر معین آثار مهمی را تصحیح و ترجمه کرد:

• تصحیح: برهان قاطع (۵ جلد)، دانشنامه علایی ابن‌سینا، چهار مقاله نظامی عروضی، جامع الحکمتین ناصر خسرو، شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم، مجموعه و جوامع اشعار دهخدا، جوامع الحکایات و لوامع الروایات محمد عوفی، عبهرالعاشقین روزبهان بقلی، حواشی بر اشعار خاقانی

• ترجمه: روانشناسی تربیتی، کتبیبه‌های پهلوی، خسرو کواتان و ریدک وی، ایران از آغاز تا اسلام

در مجموع، او بیش از ۲۳ کتاب تألیفی، ۵ کتاب تصحیحی، ۴ کتاب ترجمه و نزدیک به ۱۰۰ مقاله در زمینه‌های ادبیات، زبان، تاریخ و فرهنگ دارد و میراثی ماندگار برای زبان و ادبیات فارسی بر جای گذاشته است.

علت مرگ دکتر معین و آرامگاه او

در سال ۱۳۴۵، محمد معین در دفتر ادبیات دانشگاه تهران دچار سکته قلبی شد و پس از قرار گرفتن در کما برای درمان به کانادا منتقل گردید، اما وضعیت او بهبود نیافت و به ایران بازگردانده شد. پس از پنج سال اغما، او در ۱۳ تیر ۱۳۵۰ درگذشت.

مراسم خاکسپاری وی، با وجود جایگاه برجسته‌اش در ادبیات فارسی، نسبتاً خلوت برگزار شد که حتی «ابوالقاسم انجوی شیرازی» مقاله‌ای تحت عنوان «تهران بمیر!» در اعتراض به چنین کم‌توجهی‌ای منتشر کرد. هرچند فرزندانش دلیل این خلوتی را اشتباه در اعلام محل مراسم می‌دانند.

(آرامگاه محمد معین در آستانهٔ اشرفیه واقع شده است.)