هوشنگ ابتهاج

هوشنگ ابتهاج، شاعر عاشقانه‌های ماندگار

اگر بخواهیم هوشنگ ابتهاج را در یک جمله معرفی کنیم، باید بگوییم: او عاشقانه‌ترین شاعر روزگار ماست که عمق رنج و امید مردمش را می‌شناخت. امیرهوشنگ ابتهاج متخلص به «ه.ا. سایه» در 6 اسفند 1306 در شهر رشت استان گیلان، چشم به جهان گشود. تخلصی که انتخاب کرده بود، به فروتنی، دوری از شهرت و تمایلش به پنهان ماندن در پس کلمات اشاره دارد.

او یک شخصیت برجسته در حوزه شعر معاصر فارسی بود که توانست در قالب‌های غزل، نیمایی و سپید، آثار ماندگاری از خود بر جای بگذارد و پیوندی عمیق میان سنت و مدرنیته در ادبیات فارسی ایجاد کند.

همسر او آلما مایکیال بود و حاصل ازدواجش، چهار فرزند به نام‌های یلدا، کیوان، آسیا و کاوه هستند. وی در 19 مرداد 1401 درگذشت و بنا به وصیتش، در زادگاهش، باغ محتشم رشت به خاک سپرده شد.

سایه از همان جوانی، یک شخصیت کاملا آرام، فروتن و به شدت درون گرا داشت اما این آرامش، ابدا به معنی بی تفاوتی نبود. بلکه در عین نجابت و سکوت، در اعتقادات ادبی و سیاسی خود مصمم بود. همین ویژگی باعث می‌شد تا آثارش تاثیرگذار باشند.

شهرت و محبوبیت او صرفا به دلیل شعر و شاعری نبود، بلکه مدیون دو عامل مهم زیر است که او را به شخصیت دوست داشتنی بین مردم تبدیل کرده است:

• غزل‌های ماندگار: او غزل را از ورطه تقلید و تکرار بیرون آورد و با وارد کردن زبان و اندیشه نو در قالب کلاسیک، غزل‌هایش را به زبان عاشقان تبدیل کرد.
• حس مسئولیت اجتماعی: سایه هرگز شاعری نبود که فقط از عشق بنویسد، او در شعرش از مردم، رنج‌ها و آرزوهایشان نوشت و این همدردی عمیق، باعث شد تا مردم، نه تنها او را یک شاعر، بلکه صدای خودشان بدانند.

مدیر هنری موسیقی ایران

یکی از جنبه‌های کمتر گفته شده از زندگی این شخصیت محبوب، نقش پررنگ او در موسیقی اصیل ایرانی است. ابتهاج صرفا یک مدیر نبود، بلکه بانی برنامه رادیویی ماندگار «گلچین هفته» هم بود که بعدها به «گل‌ها» تبدیل شد.

سایه بسیاری از خوانندگان و نوازندگان بزرگ را گرد هم آورد و در واقع یک مدیر هنری آگاه و استثنایی بود، که در حفظ و توسعه موسیقی ایران در دهه‌های 40 و 50 نقش کلیدی داشت. این پیوند ناگسستنی با فرهنگ و هنر اصیل، عمق کار و علاقه او را نشان می‌دهد.

به هر حال در سال 1362، ابتهاج به دلیل گرایش‌ها و فعالیت‌های سیاسی، بازداشت و مدتی زندانی شد. او در خانواده‌ای با مذهب شیعه‌ به دنیا آمد، اما بیشتر به‌عنوان شاعری با نگاه‌های انسان‌گرایانه و فلسفی شناخته می‌شود.

دفترهای شعر سایه و گنجینه‌های هوشنگ ابتهاج

مهمترین کار پژوهشی ابتهاج، دیوان خواجه حافظ شیرازی با عنوان «حافظ به سعی سایه» است، که حاصل بیش از سی سال تلاش او در ادبیات کلاسیک است. اما در میان آثار شعری او، علاوه بر مجموعه برجسته چون «آینه در آینه» که سیر تحول شعری او را نشان می‌دهد، دفترهایی نظیر: سیاه مشق و تاسیان نیز جایگاه ویژه‌ای در کارنامه ادبی سایه دارند.

با این حال، «شعر ارغوان» او، به دلیل بیان حس غربت، اندوه و امید در قالب کلماتی بسیار تصویری و روان و همچنین ترانه «ای ایران ای سرای امید» از مشهورترین شاهکارهای او نزد عموم مردم است.

غربت‌نشینی، سال‌ها دوری و بازگشت به ریشه

سایه سال‌ها به دلیل اقامت فرزندانش، زندگی کردن کنار آن‌ها و همچنین فضای فکری آرام‌تری که برای پژوهش نیاز داشت، در سن حدود 60 سالگی به کلن آلمان مهاجرت کرد و تقریبا 35 سال آنجا ماند. اما عشق به ایران و زادگاهش را هرگز فراموش نکرد.

چرا که وصیت او برای بازگشت و تدفین در رشت، مهر تاییدی بود بر یک عمر تعهد به اصالت و ریشه. این بازگشت نهایی، او را به یک اسطوره ملی تبدیل کرد که هم دل در گرو ادبیات کلاسیک و هم چشم به فردای میهن داشت.